Release v1.6/hulpmiddelen

docs/onderwerpen/data/index.md

@@ -0,0 +1,35 @@
+---
+title: Data
+summary: Hier staat een korte samenvatting over dit onderwerp
+icon: material/database
+---
+
+![data](../../afbeeldingen/bouwblokken/data.jpg "visuele weergave data"){align="right"; width="50%"}
+
+Het ontwikkelen en gebruiken van algoritmes en AI-systemen kan niet gepaard gaan zonder het verwerken van data. 
+In het geval van AI wordt data gebruikt om het algoritme te trainen, te valideren en te testen. 
+
+Wanneer beslissingen worden genomen op basis van de output van een algoritme of AI-systeem, dan wordt dit ook gedaan op basis van de onderliggende data. 
+Om algoritmes en AI-systemen op een verantwoorde manier toe te passen, dient dus ook de data op een verantwoorde en rechtmatige manier te worden gebruikt. 
+
+In dit bouwblok werken we uit welke vereisten er zijn voor verantwoord datagebruik, en geven we praktische maatregelen hoe dit ingevuld kan worden binnen overheidsorganisaties. 
+We zoeken hierbij de aansluiting op bestaande instrumenten, zoals de [Toolbox verantwoord datagebruik](https://realisatieibds.nl/page/view/628d59dd-0755-4c20-8217-d3f26d9d8a5c/toolbox-voor-verantwoord-datagebruik).  
+
+!!! info "Opmerking"
+
+    Dit bouwblok moet nog ontwikkeld worden. Deze pagina is dus nog niet volledig. Op deze pagina vind je mogelijk wel al onderdelen waar we aandacht aan willen besteden in dit bouwblok. 
+
+## Vereisten
+
+<!-- list_vereisten onderwerp/data no-search no-onderwerp no-rol no-levenscyclus -->
+
+## Maatregelen
+
+<!-- list_maatregelen onderwerp/data no-search no-onderwerp no-rol no-levenscyclus -->
+
+## Hulpmiddelen
+
+<!-- list_hulpmiddelen onderwerp/data no-search no-onderwerp no-rol no-levenscyclus -->
+
+## Nuttige informatie
+- FAIR data: [GO FAIR Foundation](https://www.gofair.foundation/).

docs/onderwerpen/duurzaamheid/index.md

@@ -0,0 +1,41 @@
+---
+title: Duurzaamheid
+summary: Hier staat een korte samenvatting over dit onderwerp
+icon: material/leaf
+---
+
+![duurzaamheid](../../afbeeldingen/bouwblokken/duurzaamheid.jpg "visuele weergave duurzaamheid"){align="right"; width="50%"}
+
+Onze impact op natuur en milieu is groot. 
+Er zijn grote doelen gesteld om duurzamer te gaan leven en werken. Binnen alle overheidsorganisaties, op allerlei verschillende gebieden, wordt gekeken hoe er duurzamer te werk kan worden gegaan, dus ook bij ICT-voorzieningen. 
+
+Bij het duurzamer maken van ICT kan gedacht worden aan de fysieke kant (hardware) en de digitale kant (software, algoritmes).
+Met betrekking tot hardware kan men bijvoorbeeld zo duurzaam mogelijk hardware inkopen (circulariteit van apparaten en materialen) en proberen de levensduur van apparaten en onderdelen te maximaliseren. Bij ontwikkeling en inzet van software, zoals algoritmen, zal gekeken moeten worden naar andere zaken, zoals energieverbruik van het trainen van complexe modellen.
+In het Algoritmekader gaan we specifiek in op deze duurzaamheidsaspecten van algoritmes en AI-systemen. 
+
+## Duurzaamheid algoritmes en AI-systemen 
+Het concept duurzaamheid is een groot en generiek begrip, dat vele sub-thema’s introduceert. 
+Deze thema’s raken onder andere het ontwerp, de ontwikkeling en de inzet van algoritmes en AI-systemen. 
+Met de opkomst van grotere en ingewikkeldere modellen, grotere datasets, en de groeiende interesse in (generatieve) AI, groeit ook het energie- en waterverbruik.
+Dit verbruik ontstaat ook bij het trainen van grotere en complexere rekenmodellen zoals Large Language Models, en de opslag van zeer grote (vaak multimediale) datasets in datacenter. 
+
+Dit bouwblok van het Algoritmekader biedt een gestructureerd overzicht van vereisten, maatregelen en instrumenten die ondersteunen bij het ontwikkelen en toepassen van algoritmes en AI-systemen op een duurzame wijze.
+Zo kunnen bewuste keuzes worden gemaakt die niet alleen voldoen aan de functionaliteiten, maar ook bijdragen aan de Sustainable Development Goals (SDG's) en de doelstellingen uit het [Nederlandse klimaatakkoord](https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/klimaatverandering/klimaatakkoord/wat-is-het-klimaatakkoord).
+Bij duurzame ontwikkeling en toepassing van algoritmes kan bijvoorbeeld gedacht worden aan energie-efficiënte programmering en duurzaam datacenterbeheer. 
+
+!!! info "Opmerking"
+
+    Dit bouwblok moet nog ontwikkeld worden. Deze pagina is dus nog niet volledig. Op deze pagina vindt je mogelijk wel al onderdelen waar we aandacht aan willen besteden in dit bouwblok. 
+
+## Vereisten
+
+<!-- list_vereisten onderwerp/duurzaamheid no-search no-onderwerp no-rol no-levenscyclus -->
+
+
+## Maatregelen
+
+<!-- list_maatregelen onderwerp/duurzaamheid no-search no-onderwerp no-rol no-levenscyclus -->
+
+## Hulpmiddelen
+
+<!-- list_hulpmiddelen onderwerp/duurzaamheid no-search no-onderwerp no-rol no-levenscyclus -->

docs/onderwerpen/fundamentele-rechten/index.md

@@ -0,0 +1,44 @@
+---
+title: Fundamentele rechten
+summary: Hier staat een korte samenvatting over dit onderwerp
+icon: material/scale-balance
+---
+
+![fundamentele-rechten](../../afbeeldingen/bouwblokken/fundamentele-rechten.jpg "visuele weergave fundamentele rechten"){align="right"; width="50%"}
+
+Wanneer overheden publieke taken uitvoeren, dienen fundamentele rechten van burgers te worden beschermd. 
+Dat geldt ook als overheden gebruik maken van algoritmes of AI-systemen om hun plublieke taken uit te voeren.  
+
+In Nederland beschermen we onze grondrechten met de [Grondwet](https://www.denederlandsegrondwet.nl/id/vlxups19rfoe/hoofdstuk_1_grondrechten) en met (internationale) mensenrechtenverdragen, zoals het [Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM)](https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/?uri=LEGISSUM:eu_human_rights_convention).
+Mensenrechtenverdragen bevatten een aantal fundamentele rechten en vrijheden die niet in de Grondwet staan.  
+
+Afhankelijk van de werking van algoritmes en AI-systemen en de publieke taak die wordt ondersteund, kunnen verschillende grondrechten worden geraakt. 
+Denk hierbij aan het verbod op ongelijke behandeling of het recht op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer. 
+Het is van belang hier in een vroeg stadium aandacht aan te besteden door dit te analyseren. 
+Een zorgvuldige aanpak tijdens de ontwikkeling van een algoritme kan ervoor zorgen dat er tijdig wordt geanticipeerd en maatregelen worden getroffen om een ongerechtvaardigde inbreuk op grondrechten te voorkomen. 
+
+
+Een aantal wezenlijke grondrechten die vaak worden geraakt met de inzet van algoritmen en AI, komen ook afzonderlijk in andere onderdelen van het Algoritmekader aan bod. 
+
+Dit geldt bijvoorbeeld op het recht op persoonsgegevensbescherming in het bouwblok [Privacy en gegevensbescherming](../../onderwerpen/privacy-en-gegevensbescherming/index.md) of het verbod op ongelijke behandeling in het bouwblok [Bias en non-discriminatie](../../onderwerpen/bias-en-non-discriminatie/index.md).  
+
+In dit bouwblok van het algoritmekader beschrijven we wat de vereisten zijn rondom het beschermen van fundamentele rechten. 
+Vervolgens worden deze vereisten ook vertaald in praktische maatregelen en instrumenten die overheden kunnen toepassen om invulling te geven aan deze vereisten.  
+
+!!! info "Opmerking"
+
+    Dit bouwblok moet nog ontwikkeld worden. Deze pagina is dus nog niet volledig. Op deze pagina vind je mogelijk wel al onderdelen waar we aandacht aan willen besteden in dit bouwblok. 
+
+Onderdeel van het bouwblok Fundamentele rechten is het onderwerp [Bias en non-discriminatie](../../onderwerpen/bias-en-non-discriminatie/index.md). 
+
+## Vereisten
+
+<!-- list_vereisten onderwerp/fundamentele-rechten no-search no-onderwerp no-rol no-levenscyclus -->
+
+## Maatregelen
+
+<!-- list_maatregelen onderwerp/fundamentele-rechten no-search no-onderwerp no-rol no-levenscyclus -->
+
+## Hulpmiddelen
+
+<!-- list_hulpmiddelen onderwerp/fundamentele-rechten no-search no-onderwerp no-rol no-levenscyclus -->

docs/onderwerpen/menselijke-controle.md

@@ -55,3 +55,10 @@ Tijdens het gebruik kun je menselijke controle op de volgende manieren uitoefene
 ## Maatregelen
 
 <!-- list_maatregelen onderwerp/menselijke-controle no-search no-onderwerp no-rol no-levenscyclus -->
+
+## Hulpmiddelen
+
+<!-- list_hulpmiddelen onderwerp/menselijke-controle no-search no-onderwerp no-rol no-levenscyclus -->
+
+## Help ons deze pagina te verbeteren
+Deel je idee, suggestie of opmerking via [GitHub](https://github.com/MinBZK/Algoritmekader/edit/main/docs/onderwerpen/menselijke-controle/index.md) of mail ons via [algoritmes@minbzk.nl](mailto:algoritmes@minbzk.nl).

docs/onderwerpen/privacy-en-gegevensbescherming.md

@@ -26,7 +26,7 @@ Door deze vereisten in de levenscyclus te integreren, kunnen de gebruikers inzic
 
 <!-- list_maatregelen onderwerp/privacy-en-gegevensbescherming no-search no-onderwerp no-rol no-levenscyclus -->
 
-## hulpmiddelen
+## Hulpmiddelen
 
 
 <!-- list_hulpmiddelen onderwerp/privacy-en-gegevensbescherming no-search no-onderwerp no-rol no-levenscyclus -->

docs/onderwerpen/publieke-inkoop.md

@@ -54,10 +54,10 @@ Hieronder volgt een overzicht van de maatregelen die (voor zover zijn uitgewerkt
 !!! info "Disclaimer"
     Het Algoritmekader is nog volop in ontwikkeling. Er wordt momenteel hard gewerkt, mede door de Werkgroep Publieke Inkoop, om maatregelen te definiëren vanuit het perspectief publieke inkoop bij de vereisten. Mocht er iets niet kloppen, laat het ons weten via [GitHub](https://github.com/MinBZK/Algoritmekader) of via algoritmes@minbzk.nl.
 
-## Instrumenten
+## Hulpmiddelen
 Hieronder volgt een overzicht van instrumenten die kunnen worden gebruikt om invulling te geven aan de vereisten en maatregelen.
 
-<!-- list_instrumenten onderwerp/publieke-inkoop -->
+<!-- list_hulpmiddelen onderwerp/publieke-inkoop -->
 
 ## Bruikbare informatie en bronnen
 

docs/onderwerpen/technische-robuustheid-en-veiligheid.md

@@ -78,6 +78,10 @@ Maak een uitwijkplan voor incidenten. Het doel van dit plan is ervoor zorgen dat
 
 <!-- list_maatregelen onderwerp/technische-robuustheid-en-veiligheid no-search no-onderwerp no-rol no-levenscyclus -->
 
+## Hulpmiddelen
+
+<!-- list_hulpmiddelen onderwerp/technische-robuustheid-en-veiligheid no-search no-onderwerp no-rol no-levenscyclus -->
+
 ## Bronnen
 
 - Natalia Díaz-Rodríguez et al, 2023, [Connecting the dots in trustworthy Artificial Intelligence: From AI principles, ethics, and key requirements to responsible AI systems and regulation](https://doi.org/10.1016/j.inffus.2023.101896), Information Fusion 99.

docs/onderwerpen/transparantie.md

@@ -36,6 +36,6 @@ Dit betekent bijvoorbeeld ook dat gebruikers bewust moet worden gemaakt dat zij
 
 <!-- list_maatregelen onderwerp/transparantie no-search no-onderwerp no-rol no-levenscyclus -->
 
-## hulpmiddelen
+## Hulpmiddelen
 
 <!-- list_hulpmiddelen onderwerp/transparantie no-search no-onderwerp no-rol no-levenscyclus -->

docs/voldoen-aan-wetten-en-regels/hulpmiddelen/ALTAI.md

@@ -0,0 +1,76 @@
+---
+title: Assessment List for Trustworthy Artificial Intelligence (ALTAI)
+toelichting: De ALTAI helpt ontwikkelaars en organisaties hun AI-systemen te beoordelen op basis van ethische richtlijnen voor betrouwbare AI, ontwikkeld in de EU. De ethische richtlijnen zijn gebaseerd op zeven hoofdcriteria. 
+categorie:
+- toetsingskader
+vereiste:
+- aia-14-conformiteitsbeoordeling
+- awb-01-zorgvuldigheidsbeginsel
+maatregel:
+- 1-pba-03-onderbouwen-gebruik-algoritme
+- 2-owp-06-afwegen-grondrechten
+- 6-imp-03-menselijke-tussenkomst
+- 6-imp-06-proces-privacyrechten
+- 7-mon-02-beveiliging-algoritme
+- 1-pba-05-wettelijke-grondslag
+- 2-owp-03-doel-verwerken-persoonsgegevens
+- 3-dat-03-persoonsgegevens-beschrijven
+- 3-dat-04-bewaartermijnen-persoonsgegevens
+- 2-owp-07-kwetsbare-groepen
+- 6-imp-04-publiceren-algoritmeregister
+- 5-ver-02-biasanalyse
+- 5-ver-01-functioneren-in-lijn-met-doeleinden
+- 4-owk-03-privacyrisico
+- 4-owk-01-security-by-design
+levenscyclus:
+- ontwerp
+- ontwikkelen
+onderwerp:
+- privacy-en-gegevensbescherming 
+- duurzaamheid 
+- fundamentele-rechten 
+- technische-robuustheid-en-veiligheid 
+- transparantie 
+- menselijke-controle 
+- data 
+rollen:
+- jurist 
+- ontwikkelaar 
+- projectleider 
+- beleid-en-advies 
+hide: navigation
+---
+
+<!-- tags -->
+
+[Direct naar de ALTAI](https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/library/assessment-list-trustworthy-artificial-intelligence-altai-self-assessment){ .md-button }
+## Hulpmiddel 
+
+In 2019 publiceerde de High-Level Expert Group on Artificial Intelligence (AI HLEG), opgericht door de Europese Commissie, de [Ethics Guidelines for Trustworthy Artificial Intelligence](https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/library/ethics-guidelines-trustworthy-ai). De ALTAI is een hulpmiddel dat ontwikkelaars en organisaties helpt hun AI-systemen te beoordelen, gebaseerd op deze Ethics Guidelines for Trustworthy Artificial Intelligence. Het helpt te bepalen of het AI-systeem dat wordt ontwikkeld, ingezet, aangeschaft of gebruikt, voldoet aan zeven vereisten van betrouwbare AI:
+
+- Menselijke tussenkomst en toezicht;
+- Technische robuustheid en veiligheid;
+- Privacy en gegevensbeheer;
+- Transparantie;
+- Diversiteit, non-discriminatie en eerlijkheid;
+- Maatschappelijk en ecologisch welzijn;
+- Verantwoordelijkheid
+
+De ALTAI is bedoeld voor zelfevaluatie. Het hulpmiddel is verankerd in de bescherming van de fundamentele rechten van mensen, de term die in de Europese Unie wordt gebruikt om te verwijzen naar de mensenrechten die zijn vastgelegd in de EU-verdragen, het Handvest van de Grondrechten, en het internationale mensenrechtenrecht. 
+
+De ALTAI is bedoeld voor flexibele inzet: organisaties kunnen gebruikmaken van de relevante onderdelen van dit hulpmiddel voor een specifiek AI-systeem of er elementen aan toevoegen die zij passend achten, rekening houdend met de sector waarin zij opereren. Het helpt organisaties te begrijpen wat betrouwbare AI inhoudt, in het bijzonder welke risico's een AI-systeem zou kunnen meebrengen en hoe deze risico's kunnen worden geminimaliseerd terwijl de kansen van AI worden gemaximaliseerd. Organisaties halen het meeste waarde uit de ALTAI door de gestelde vragen uitgebreid te beantwoorden, die zijn bedoeld om zorgvuldige reflectie te stimuleren en passende vervolgacties aan te formuleren, en een organisatiecultuur te bevorderen die zich inzet voor de ontwikkeling van betrouwbare AI-systemen. Het vergroot het bewustzijn van de mogelijke impact van AI op de samenleving, het milieu, consumenten, werknemers en burgers (in het bijzonder kinderen en mensen die tot gemarginaliseerde groepen behoren). 
+
+## Relevantie
+De ALTAI biedt houvast bij het evalueren van in hoeverre een betreffend AI-systeem voldoet aan de zeven vereisten van betrouwbare AI, zoals geformuleerd door de EU. Deze zeven vereisten en de ALTAI hebben samen de basis gevormd voor de AI-verordening. 
+
+
+## Auteur
+De ALTAI is ontwikkeld door de High-Level Expert Group on Artificial Intelligence van de Europese Commissie. 
+
+## Bijbehorende vereisten
+
+<!-- list_vereisten_on_maatregelen_page -->
+
+## Bijbehorende maatregelen
+
+<!-- list_maatregelen_on_hulpmiddelen_page -->

docs/voldoen-aan-wetten-en-regels/hulpmiddelen/BIO.md

@@ -0,0 +1,53 @@
+---
+title: Baseline Informatiebeveiliging Overheid (BIO)
+toelichting: De Baseline Informatiebeveiliging Overheid (BIO) is het basisnormenkader voor informatiebeveiliging binnen alle overheidslagen (Rijk, gemeenten, provincies en waterschappen). Had voorheen iedere overheidslaag zijn eigen baseline, nu is er met gezamenlijke inspanning 1 BIO voor de gehele overheid.
+categorie: 
+- handreiking 
+vereiste:
+- aia-10-nauwkeurigheid-robuustheid-cyberbeveiliging
+- bio-01-beveiliging-informatie-en-informatiesystemen
+maatregel:
+- 
+levenscyclus:
+- ontwerp
+- implementatie
+- monitoring-en-beheer
+onderwerp:
+- technische-robuustheid-en-veiligheid
+rollen:
+- jurist
+- ontwikkelaar
+- projectleider
+hide: navigation
+---
+
+<!-- tags -->
+
+[Direct naar de BIO](https://www.digitaleoverheid.nl/overzicht-van-alle-onderwerpen/cybersecurity/bio-en-ensia/baseline-informatiebeveiliging-overheid/){ .md-button }
+
+## Hulpmiddel
+De BIO is het basisnormenkader voor informatiebeveiliging voor alle overheidslagen, waardoor een gezamenlijke norm voor informatiebeveiliging is ontstaan. Het gebruik van 1 normenkader voor de gehele overheid biedt een aantal voordelen:
+
+- Het versterken van de informatieveiligheid door betere afstemming binnen ketens van overheden en andere partijen;
+- Administratieve lastenverlichting bij overheid en bedrijven, zowel afnemers als leveranciers, door uniforme beveiligingsnormen bij de overheid;
+- Aansluiting bij internationale regelgeving en standaarden;
+- Vermindering van onderhoudskosten.
+
+Op dit moment wordt er gewerkt aan de BIO2.0. Omdat de BIO2.0 pas eind 2024 van kracht zal worden, is op 1 juni 2023 de [handreiking BIO2.0-opmaat](https://bio-overheid.nl/category/producten?product=Handreiking_BIO2_0_opmaat) opgeleverd. In deze handreiking is de indeling van de controls, doelstellingen en overheidsmaatregelen in deel 2 van de BIO in lijn gebracht met de 2022-versie van de ISO-27002. Naast tekstuele wijzigingen, zijn ook een aantal overheidsmaatregelen geactualiseerd, vanwege nieuwe dreigingen, zoals ransomware. Naast de verhoging van de feitelijke veiligheid, wordt ook geanticipeerd op aanpassingen die in de BIO2.0 zullen worden doorgevoerd. Overheidsorganisaties doen er goed aan deze actualisatie in hun beveiliging door te voeren.
+
+
+
+## Relevantie
+Iedere overheidsorganisatie is verplicht de BIO in te voeren. De BIO is in december 2018 vastgesteld door de ministerraad voor de Rijksoverheid. Daarvoor was door de gemeenten, waterschappen en provincie reeds besloten tot invoering van de BIO. De overheidslagen zijn per 1 januari 2019 gestart met de implementatie van de BIO. Iedere overheidslaag heeft daarvoor zelf een implementatiepad opgesteld. De minister van BZK heeft bepaald dat in het digitale verkeer met het Rijk de BIO wordt gehanteerd.
+
+
+## Auteur
+De interbestuurlijke werkgroep-BIO draagt zorg voor het onderhoud op de BIO. Onder het voorzitterschap van BZK zijn in de werkgroep de 4 overheidskoepels vertegenwoordigd: CIO Rijk, Vereniging Nederlandse Gemeenten, InterProvinciaal Overleg en Unie van Waterschappen. Verder bestaat de werkgroep uit een aantal grote uitvoeringsorganisaties, het Forum Standaardisatie, het Nationaal Cybersecurity Centrum en het Centrum voor Informatiebeveiliging & Privacybescherming. Besluitvorming over de BIO vindt plaats in het kern-IBO, waarin onder voorzitterschap van BZK vertegenwoordigers van de 4 overheidskoepels zitting hebben.
+
+## Bijbehorende vereisten
+
+<!-- list_vereisten_on_maatregelen_page -->
+
+## Bijbehorende maatregelen
+
+<!-- list_maatregelen_on_hulpmiddelen_page -->